BBC - Dù “đã rút ngắn khoảng cách”, nhưng như tựa đề một cuốn tiểu thuyết ra đời ở Việt Nam sau năm 1975, chuyến viễn du đến TPP của Hà Nội vẫn còn “những khoảng cách còn lại”, sau cuộc đàm phán kéo dài suốt mười ngày đầu tháng 9/2014 tại thủ phủ “ngàn năm văn hiến”.
“Những khoảng cách còn lại”
“Những khoảng cách còn lại” vẫn luôn là cụm từ mang nghĩa bóng bẩy được một số tờ báo nhà nước ru mị người dân và cũng tự an ủi mình suốt từ quý 3 năm 2013 - khi Tổng thống Barack Obama hứa hẹn “sẽ cố gắng kết thúc sớm nhất” - cho đến nay, liên quan đến giấc mơ có một chỗ đứng trong bàn tiệc TPP để có thể tưởng tượng “tăng GDP Việt Nam đến 30%”.
Song điều oái oăm là thời và thế của ngay cả bản thân tổng thống Mỹ dường như đã thuộc về dĩ vãng. Trong khi đang phải cố gắng vật lộn với cơn suy giảm tỷ lệ ủng hộ rơi xuống ngưỡng tâm lý 50%, Tổng thống Barack Obama còn không thể tự quyết định về quy chế “fast track" (quyền đàm phán nhanh) cho TPP. Thứ quyền mặc định này hiện thời đang nằm trong tay Hạ nghị viện Hoa Kỳ, khiến cho ưu thế dẫn điểm của người đứng đầu hành pháp trước Quốc hội Hoa Kỳ đang trở nên mờ nhạt nhất kể từ thời điểm nhậm chức lần thứ nhất của ông vào đầu năm 2008.
Giờ đây, nhiều người đã hiểu ra một sự khác biệt đủ rộng giữa Quốc hội và Bộ ngoại giao Mỹ. Dù các chuyến ngoại giao con thoi của Ngoại trưởng John Kerry vào cuối năm 2013 và nữ thứ trưởng bộ này là Wendy Sherman đến Hà Nội vào tháng 3/2014 mang dụng ý muốn thúc đẩy nhanh tiến trình đàm phán TPP - nhân quyền, nhưng cú dẫn điểm gần nhất lại thuộc về một cựu chiến binh Việt Nam: ngài thượng nghị sĩ John McCain.
Chuyến công du Hà Nội đột ngột của McCain vào tháng 8/2014 đã như một hàm ý hiển hiện nhất về quyền lực nằm trong tay ai: không hẳn Chính phủ, mà chính Quốc hội Hoa Kỳ mới là nhân tố biểu quyết có tính quyết định để Nhà nước Việt Nam có được mua vũ khí sát thương và tham dự vào buổi tiệc đứng TPP hay không.
Chưa “đặc xá” nếu không “đặc cách”
Hẳn khía cạnh nhân quyền - như một “nhắn nhủ” của John McCain với “tứ trụ” Việt Nam - đã trở thành nguyên cớ chính, góp một phần không nhỏ vào kết quả đàm phán mịt mùng về TPP vừa qua tại Hà Nội. Đơn giản là trong khi Trưởng đàm phán của Hoa Kỳ về TPP, bà Barbara Weisel, loan báo “có tiến bộ sau vòng đàm phán mới đây”, giới quan sát vẫn thừa sức nhận ra nhân quyền còn là một rào cản lớn đối với ngưỡng cửa TPP của Việt Nam.
Cũng đơn giản là trái ngược với tin đồn và niềm hy vọng của không ít người trong giới hoạt động dân chủ ở Việt Nam, dịp Quốc khánh 2/9 vừa qua và cho đến cả hiện thời vẫn chưa nhận ra bóng dáng một tù nhân chính trị nào được Nhà nước “đặc xá” khỏi bốn bức tường kín mít trại giam.
Cho dù tiếng nói của các cơ quan hành chính Việt Nam và Hoa Kỳ có vẻ khá đồng thanh về “những tiến bộ đáng kể” trong các nội dung quan trọng như doanh nghiệp nhà nước, sở hữu trí tuệ, đầu tư, quy tắc xuất xứ, minh bạch hóa và chống tham nhũng sau đàm phán TPP, nhưng nếu không có thêm các tiểu mục về tự do lập hội, công đoàn độc lập và trả tự do vô điều kiện cho các tù nhân chính trị thì TPP vẫn thuần túy là một bông hồng đầy gai sắc dành cho giới bảo thủ Hà Nội.
“TPP tới nay vẫn chưa hoàn tất các cuộc đàm phán và có nhiều điều kiện Việt Nam chưa đạt được. Đấy là lý do chính vì sao đợt 2/9 này chưa có tù nhân lương tâm nào quan trọng được nhắc đến là thả và cũng không có một công bố gì” - ông Đoàn Viết Hoạt, người được vinh danh Giải thưởng Nhân quyền Robert F. Kennedy 1995, lý giải ngắn gọn về câu chuyện lê thê trên.
Nhận định của người từng bị Hà Nội tuyên án tù 20 năm vì các hoạt động cổ súy dân chủ đang tỏ ra có cơ sở và còn phần nào chắc chắn. Ít nhất đã có một tù nhân lương tâm nổi bật là Điếu Cày Nguyễn Văn Hải được xác định nằm trong diện đặc xá 2/9 vừa qua. Hiện tượng ông Hải được gọi điện thoại về nhà trong 5 phút, với khá nhiều thông tin “đặc biệt nhạy cảm” mà không bị cán bộ quản giáo cắt cúp lần nào, cũng cho thấy triển vọng ông ra tù trước thời gian thụ án đến hàng chục năm không còn là điều mộng tưởng.
Danh sách những tù nhân chính trị nổi bật có thể được “đặc xá” là khoảng 20 người, được phía Mỹ chuyển cho Hà Nội với yêu cầu “trả tự do ngay lập tức và vô điều kiện”.
Tuy thế, mọi chuyện ở Việt Nam không biết đâu mà lường, nhất là trong chính trị và nền “ngoại giao con tin”. Hà Nội trước nay lại quá thường bị chỉ trích về việc dùng tù nhân lương tâm để mặc cả, đổi chác quyền lợi trong các cuộc thương lượng gia nhập sân chơi quốc tế.
Nếu đàm phán TPP tại Hà Nội vào đầu tháng 9/2014 “thành công tốt đẹp” theo cách Nhà nước Việt Nam được Hoa Kỳ và các nước chủ chốt trong TPP xét “đặc cách” gia nhập hiệp định này, dù còn lâu Việt Nam mới thỏa mãn được những điều kiện quan yếu về “quy chế kinh tế thị trường”, chuyển đổi nguồn nguyên liệu nhập khẩu hay sở hữu trí tuệ…, hẳn nhiên người đời đã chứng kiến một loạt tù nhân lương tâm được trả tự do mà không cần “nhân dịp” Quốc khánh 2/9 nữa.
Nhưng rõ ràng đến giờ này, kết quả TPP cho Việt Nam vẫn tiếp tục mờ mịt như 19 vòng đàm phán trước. Lý do muôn thuở vẫn là những bất đồng giữa hai “đại gia” là Mỹ và Nhật. Nhưng điều ẩn giấu bên trong lại luôn là việc các "đại gia" này chưa nhận ra một tấm lòng “thành tâm” đáng kể nào từ phía Hà Nội, cho dù những chuyến ngoại giao và vận động con thoi đã diễn ra và cũng có thể đã tồn tại một thỏa thuận Việt - Mỹ lặng lẽ.
Tình thế trên đang dẫn đến triển vọng u tối nhất là không có gì bảo đảm rằng Hà Nội sẽ thả người, cho dù thời gian và cơ hội để lọt vào TPP chỉ còn rất ít trong quý cuối năm 2014.
Chút cơ hội cuối cùng
Tất nhiên, vào thời gian cuối năm 2014 vẫn còn một vòng đàm phán TPP nữa - cơ hội cuối cùng của Nhà nước Việt Nam. Trong thời gian từ đây đến đó, có thể diễn ra một số đàm phán riêng lẻ của các quan chức Hoa Kỳ với giới chức Hà Nội, và do đó vẫn còn cơ may cho những chính khách nào muốn thể hiện tình cảm “hồi tâm”.
Trong bối cảnh đầy thách đố ấy, sự kiện mang tính an ủi đột biến cho giới bảo thủ Hà Nội là ngày 11/9/2014, Tòa Thánh Vatican ra thông cáo cho biết họ mong muốn thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam, trong khuôn khổ những nỗ lực tăng cường quan hệ với châu Á.
Sự kiện trên được xem là liên quan mật thiết đến chủ đề nhân quyền, trong đó có quyền tự do tôn giáo ở Việt Nam.
Cần nhắc lại, Hà Nội đã cắt đứt quan hệ ngoại giao với Toà thánh vào năm 1975. Kể từ năm 2007, hai bên đã “nỗ lực làm việc để tiến tới một mối quan hệ nồng ấm hơn”.
Mọi chuyện đều có vẻ khá logic với nhau, và dường như giữa Vatican và Nhà nước Việt Nam đã có một thỏa thuận thầm kín trước công bố “tái lập bang giao” mới đây. Cách đây hai tháng, tờ Vatican Insider đã có bài viết trích dẫn phát biểu của Tổng giám mục Sài Gòn Bùi Văn Đọc tại Roma cho biết cơ cấu của một đại học Công giáo có thể sẵn sàng trong vòng một năm tới.
Cũng cần nhắc lại, mối quan hệ “nồng ấm hơn” giữa Nhà nước Việt Nam và Tòa thánh được khởi động vào đầu tháng Giêng năm 2013 với chuyến "hành hương" của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đến Vatican. Người đứng đầu đảng Cộng sản Việt Nam đã được Đức Giáo hoàng Benedict XVI tiếp đón bằng nghi thức dành cho nguyên thủ quốc gia.
Thế nhưng Chính phủ Việt Nam lại thường xuyên bị các quốc gia phương Tây chỉ trích là vi phạm tự do tôn giáo. Năm 2012, Việt Nam đã mang 14 người, đa phần theo Công giáo và Tin Lành, ra xử tội “Hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân”.
Ngay cả sau chuyến công du Vatican của ông Nguyễn Phú Trọng, ở Nghệ An vẫn nổ ra vụ giáo xứ Mỹ Yên 2013 mà bị xem là xâm hại tự do tôn giáo ghê gớm.
Giờ đây, tin tức về một đại học do một tôn giáo như Công giáo tại Việt Nam được phép thành lập khiến cho nhiều người tỏ ra hy vọng như một phép thử quan trọng về sự cởi mở hơn của Hà Nội đối với tự do tôn giáo. Thế nhưng như một quy luật, ở Việt Nam không có gì được coi là nhanh gọn, trừ tham nhũng và những gì thuộc về lợi ích.
Mọi việc vẫn còn phải chờ ở phía trước, và thời gian sẽ trả lời.
Chỉ có điều, thời gian đã quá gấp gáp. Nếu đến tháng 11 năm nay mà giới bảo thủ Hà Nội không kiến tạo được một chút phảng phất trên gương mặt nhân quyền và do đó không thể “hoàn tất TPP” như mong ước của Tổng thống Mỹ, Quốc hội Hoa Kỳ sẽ bắt đầu cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ, tiến tới chiến dịch tranh cử tổng thống năm 2016. Khi đó, đương nhiên sẽ chẳng còn mấy khuôn mặt nghị sĩ lưu tâm đến việc “đặc cách” cho Việt Nam vào TPP hay được mua vũ khí sát thương.
Chỉ còn hơn một năm rưỡi trước Đại hội Đảng 12, Bộ chính trị Việt Nam đang “tiến nhanh, tiến mạnh” và có thể cả “tiến vững chắc” đến quyết định bỏ lỡ một ít cơ hội cuối cùng để nhận được cứu cánh kinh tế.
